Yün bazı memelilerden (özellikle koyun, keçi, deve, lama, ada tavşanı) elde edilen hayvansal kıl kökenli doğal bir elyaf türü. Sıcak tuttuğu için battaniye ve kışlık giysilerin üretiminde kullanılır. Yün elyafı koyundan genellikle canlı hayvanlardan kırkılmak suretiyle olmak üzere değişik yöntemlerle elde edilir. Bu tür yüne kırkım yünü denir. Bu yünün ticari değeri diğer yöntemlerle elde edilenlerinkinden yüksektir. Kasaplık hayvanların kesildikten sonra derilerinin işlenmesi ile elde edilen yüne ise tabak yünü veya kasapbaşı yünü denir. Herhangi bir nedenle ölmüş hayvanın postundan elde edilen yün ise post yapağısı adını alır. Tabak yünü veya post yapağısı (yapak) deriden yolunarak alınmışsa kıl köklerini de içerdiğinden kırkım yününe göre daha düşük kalitelidir.
Fiziksel yapısı
Yün elyafı kıl kesesinin dibine gömülmüş köklerinden büyüyen,
- Epiderm tabakası
- Korteks (kortex, kabuk)
- Medüla (kıl özü) adlı bölümlerden oluşmuş kıllardır.
Kimyasal yapısı
1. %33 keratin (yün proteini)
2. %28 ter tuzları
3. %26 kir
4. %12 yün yağı
5. %1 anorganik maddeler
Bu kirler yüzünden yıkandığı zaman yapak ağırlığında bir azalma görülür. Kaba elyaf ağırlığının üçte birini, ince elyaf ise yarısından fazlasını kaybeder. Yapağının yıkanmasından sonra ağırlığının azalmasına teknikte çekim adı verilir. Genellikle kaba elyaf yerine düşük çekimli yün, ince elyaf yerine ise yüksek çekimli yün denilir.
ün tipleri
Hayvandan alınan tulupun omuz bölgelerinde en ince, but bölgesinde ise en kaba lifler vardır. Çeşitli koyun ırklarından farklı tipte yün elde edilir. Bu yün tipleri genel olarak 5 sınıfa ayrılır:
1. İnce yün (Merinos yünü) tipi
2. Orta (vasat) yün tipi
3. Uzun yün tipi
4. Crossbred (melez) yün tipi (Merinos koyunları ile İngiliz koyunlarının melezinden elde edilir.)
5. Halı yünü tipi
Canlı hayvandan kırkım işi genellikle el makası veya bu iş için geliştirilmiş motorlu aletlerle yapılır. Yün elyafı genellikle dağıtılmadan bir bütün olarak kırkılır ve toplanır. Buna yörelere göre (tulup, gömlek, dulup veya tulum gibi) adlar verilir.
Siz de çok üşüyen kişilerden misiniz? Eğer öyleyse bu günlerde yün kazaklarınızı, hırkalarınızı, berelerinizi, eldivenlerinizi çoktan hazırlamış olmalısınız. Kışın soğuk günleri
nde sizi ısıtan bu eşyaların ana maddesi yün, bu ay Ayrıntılar’ın konusu. İşte yün ile ilgili az bilinenler.
Pek çoğumuz yünün sadece koyundan elde edildiğini düşünürüz. Oysa keçilerin ve Güney Amerika’nın And Dağları’nda yaygın olan ve evcilleştirilmiş alpaka denilen bir deve türü de dahil olmak üzere develerin liferi de bükülerek iplik haline getiriliyor ve tekstil endüstrisinde kullanılıyor.
İnsanlar tıraş edilen hayvanların kıllarının kolayca bir araya gelip bükülüp uzadığını fark edince yün yapmaya başladı.
Tüm memelilerin boynuzlarının, tırnaklarının ve kıllarının yapısında bulunan alfa keratin yün liferinin yapısının da büyük bölümünü oluşturuyor. Alfa keratin sayesinde yün liferi kolayca birbirine yapışıyor. Yün liferinin dış yüzeyindeki kütikula tabakası balık pulları gibi üst üste dizilidir. Serbest uçları dışa doğru çıkıntılıdır. Bu çıkıntılar sayesinde bir lif diğer bir life tutunur ve birlikte bükülürler.
Yünden yapılmış giyim eşyalarının ve başka eşyaların kullanımı çok eskilere dayanıyor. Örneğin Sibirya’daki, MÖ 1. yüzyılda yapılmış bir mezardan çıkarılan kumaş parçalarının 3400 yıllık Mısır yününden yapıldığı düşünülüyor.
Başlangıçta liferden yün kumaş yapma işlemi gerçekten zordu. Yabani koyunların ve evcilleştirilen ilk koyunların postları iki tabakadan oluşuyordu. Üstte kalın liferden oluşan ve kemp (kaba yün) denilen bir yün tabakası, altta ise daha ince liferden oluşan bir yün tabakası vardı. Zaman içinde kaba yünü daha az ince lifi yünüyse daha fazla olan koyunlar seçilerek koyun ırkları ıslah edildi. Bugün 200’den fazla evcilleştirilmiş koyun ırkında artık kaba yün bulunmuyor.
Günümüz yün liferinin çap aralığı 16 mikron (merinos koyunununki) ile 40 mikron arasında değişiklik gösteriyor.
Yünlü giysiler soğuk kış günlerinde çok iyi ısıtır. Bir de kaşındırmasalar! Aslında bu alerjik bir durum değildir. Bu hassasiyetin nedeni çoğunlukla kalın çaplı lifer ve lif uçlarıdır. Daha küçük çaplı ince lifer kullanılarak üretilen giysilerde bu sorun ortadan kalkar.
Yün yüzyıllar boyunca tüm kültürlerde hep önemli olmuş. 18. yüzyılda, Norveç’te, kral halka ipek giymeyi yasaklayınca çiftçiler kamgarn denilen iplikten dokunmuş, ithal yün kumaşları kullanmayı tercih etmiş.
Yün giysi üretiminde kullanılmasının yanı sıra piyano pedalı üretiminden yağ damlalarını emen ped üretimine kadar farklı endüstriyel uygulamalarda da kullanılıyor.
Şaşırtıcı bir durum ama yün suyu hem emebilir hem de itebilir. Yün liferinin dış yüzeyi yağ asidi proteinlerinden oluşur ve bu nedenle sıvıları emmez. Fakat liferin iç bölümleri yapısal özellikleri örneğin tuz bağlantıları sayesinde buhar formundaki nemi emer. Kısacası yün sıvılardan nefret eder ama nemi sever.
Yün ateşe dayanıklıdır. Yünün tutuşma sıcaklığı 5000 C’den yüksektir. Naylon ve polyesterin aksine yün yandığında erimez ve akmaz.
Yünün bu özellikleri son zamanlarda ABD ordusunun dikkatini çekmiş olmalı ki yünün büyük patlamalar sonucu oluşacak hasarlardan ordu görevlilerini korumak için tasarlanacak giysilerde kullanılmasıyla ilgili araştırmalar yapılıyor.
Amerikan Ulusal Beyzbol Ligi’nde kullanılan çoğu beyzbol topunda sıkıca sarılmış yün ipliği katmanları vardır. Her topta yaklaşık 340 metre uzunluğunda yün sargı bulunur. Bu da topa esneklik sağlar ve çok güçlü vuruşların top üzerindeki etkisini azaltır.
